Introduction
१ मे १९६० हा फक्त महाराष्ट्र दिन नाही, तर तो आहे संघर्ष आणि बलिदानाची आठवण! महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती सहज झाली नाही, तर त्यामागे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचा मोठा लढा होता.
MPSC परीक्षेसाठी महाराष्ट्राचा इतिहास हा अत्यंत महत्त्वाचा विषय आहे. त्यामुळे, या लेखात आपण पाहणार आहोत:
- महाराष्ट्र निर्मितीची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
- संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आणि तिचे महत्त्व
- महत्त्वाच्या नेत्यांची भूमिका
- राज्य पुनर्रचना आयोगाची भूमिका
- MPSC परीक्षेतील मागील वर्षांचे प्रश्न
चला, या ऐतिहासिक प्रवासाची सखोल माहिती घेऊया!
महाराष्ट्र निर्मितीची पार्श्वभूमी: महाराष्ट्राची गरज का भासली?
१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाला, पण राज्यांची रचना भाषिक आधारावर करावी का? हा मोठा प्रश्न निर्माण झाला. त्या वेळी महाराष्ट्र आणि गुजरात हे बॉम्बे राज्याचा भाग होते. मात्र, मराठी भाषिक लोकांना स्वतंत्र राज्य हवे होते.
महाराष्ट्राची मागणी का झाली?
✅ भाषिक अस्मिता – मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्य हवे होते.
✅ सांस्कृतिक ओळख – शिवाजी महाराज, संत, समाजसुधारक यांचा वारसा राखण्यासाठी महाराष्ट्र हाच योग्य पर्याय होता.
✅ आर्थिक तफावत – मराठवाडा आणि विदर्भातील विकासाकडे दुर्लक्ष होत होते.
✅ राजकीय प्रतिनिधित्व – मराठी भाषिकांना त्यांच्या हिताचे सरकार हवे होते.
१९५३ मध्ये राज्य पुनर्रचना आयोग (SRC) स्थापन करण्यात आला. मात्र, त्यांनी महाराष्ट्र आणि गुजरात एकत्र ठेवण्याची शिफारस केली. यामुळे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची सुरुवात झाली.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ: महाराष्ट्रासाठीचा ऐतिहासिक लढा
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही महाराष्ट्र निर्मितीमागील सर्वात मोठी चळवळ होती. १९५६ मध्ये या चळवळीने जोर पकडला आणि यात अनेक नेते, पक्ष आणि समाजसुधारक सहभागी झाले.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील प्रमुख नेते:
👤 स. मा. जोशी – समाजवादी नेते आणि चळवळीचे प्रमुख आधारस्तंभ
👤 केशवराव जेधे – काँग्रेसचे प्रभावी नेते
👤 प्रबोधनकार ठाकरे – बाळासाहेब ठाकरे यांचे वडील, प्रखर महाराष्ट्र समर्थक
👤 कॉम्रेड दांगे – साम्यवादी चळवळीतील अग्रणी नेता
👤 सेनापती बापट – स्वातंत्र्यसैनिक व चळवळीतील महत्त्वाचे नेतृत्व
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील महत्त्वाच्या घटना:
📌 १९५३: राज्य पुनर्रचना आयोगाने महाराष्ट्र आणि गुजरात यांना एकत्र ठेवण्याची शिफारस केली.
📌 १९५६: बॉम्बे राज्य द्विभाषिक ठेवण्याचा निर्णय झाला.
📌 १९५७-१९५९: मोठ्या प्रमाणावर आंदोलनं झाली; १०५ हुतात्मे शहीद झाले.
📌 १ मे १९६०: "बॉम्बे पुनर्रचना कायदा" पारित होऊन महाराष्ट्र आणि गुजरात वेगळे राज्य झाले.
मुंबई महाराष्ट्रात समाविष्ट व्हावी यासाठी मोठा संघर्ष करावा लागला. अखेर, जनतेच्या दबावामुळे ती महाराष्ट्रात सामील झाली.
१ मे १९६०: महाराष्ट्र राज्याचे अधिकृत निर्माण
१ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्य अस्तित्वात आले. यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री झाले.
महाराष्ट्र निर्मितीने भारताच्या राजकीय आणि सामाजिक जीवनावर मोठा प्रभाव टाकला. भाषिक राज्यनिर्मितीची मागणी वाढली आणि इतर राज्यांच्या निर्मितीला चालना मिळाली.
MPSC परीक्षेसाठी मागील वर्षांचे प्रश्न
MPSC परीक्षेत महाराष्ट्र निर्मितीवरील प्रश्न हमखास विचारले जातात.
१. MPSC पूर्व परीक्षेतील प्रश्न:
✅ महाराष्ट्र दिन कोणत्या दिवशी साजरा केला जातो? (२०१९)
➡ उत्तर: १ मे
✅ महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री कोण होते? (२०२१)
➡ उत्तर: यशवंतराव चव्हाण
✅ संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे प्रमुख नेते कोण होते? (२०२०)
➡ उत्तर: स. मा. जोशी, प्रबोधनकार ठाकरे, सेनापती बापट
२. MPSC मुख्य परीक्षेतील संभाव्य प्रश्न:
✅ संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची कारणे आणि परिणाम स्पष्ट करा. (२०१८)
✅ राज्य पुनर्रचना आयोगाच्या शिफारशी आणि त्याचा महाराष्ट्रावरील परिणाम याचे विवेचन करा. (२०१९)
✅ मुंबई महाराष्ट्रात सामील करण्यासाठी झालेल्या संघर्षावर सविस्तर निबंध लिहा. (२०२२)
हे प्रश्न सरावासाठी वापरल्यास तुम्हाला MPSC परीक्षेत चांगले गुण मिळवता येतील!
MPSC तयारीसाठी महत्त्वाचे मुद्दे:
📌 महाराष्ट्राची निर्मिती भाषिक आणि सांस्कृतिक एकात्मतेसाठी झाली.
📌 संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ महाराष्ट्र निर्मितीचा प्रमुख लढा होता.
📌 महाराष्ट्राची स्थापना १ मे १९६० रोजी झाली.
📌 मुंबई महाराष्ट्रात समाविष्ट करण्यासाठी मोठे आंदोलन झाले.
📌 यशवंतराव चव्हाण हे महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री होते.
📌 MPSC परीक्षेत हा विषय वारंवार विचारला जातो, त्यामुळे मागील प्रश्नांचा सराव करणे आवश्यक आहे!
शेवटचे विचार: अभ्यास करा, यशस्वी व्हा!
महाराष्ट्र राज्याचे निर्माण ही फक्त ऐतिहासिक घटना नाही, तर ती आपल्या अस्मितेशी जोडलेली आहे. हा संघर्ष आपण समजून घेतला पाहिजे आणि पुढील पिढ्यांना सांगितला पाहिजे.
MPSC परीक्षेच्या तयारीसाठी हा लेख मित्र-मैत्रिणींना शेअर करा आणि सराव सुरू ठेवा! ✨